Laktoza jest dwucukrem składającym się z glukozy i galaktozy, występującym naturalnie w mleku i różnych jego przetworach. Niekiedy pojawia się w składzie leków, suplementów diety, czy produktów spożywczych wysoko przetworzonych jako dodatek funkcjonalny.

Dietę wolną od laktozy stosuje się zazwyczaj u osób z jej nietolerancją, a także niekiedy u osób z alergią na białka mleka. Polega ona na wykluczeniu z diety wszelkich potencjalnych jej źródeł. Jest to obecnie bardzo łatwe, ponieważ podczas produkcji stosunkowo łatwo usunąć ten dwucukier ze składu, co też producenci coraz częściej robią.

Nietolerancja laktozy jest zaburzeniem trawiennym, w którym aktywność specyficznego enzymu – laktazy – nie jest w stanie efektywnie rozłożyć tego disacharydu do cukrów prostych. Przejawia się to wzdęciami, biegunkami oraz bólami brzucha po spożyciu niekiedy nawet znikomych ilości. Dietę bezlaktozową od bezmlecznej różni to, że osoby, które nie trawią tego związku, nadal mogą spożywać produkty mleczne, które zostały pozbawione laktozy w procesie przetwórczym, natomiast osoby z uczuleniem na białka mleka muszą unikać wszelkich jego form.

Dieta przy nietolerancji laktozy dla własnego komfortu trawiennego powinna trwać przez całe życie. Rezygnacja z konwencjonalnych form mleka nie stanowi zazwyczaj istotnego utrudnienia życia z racji dużej dostępności w sklepach produktów mlecznych poddanych procesowi usuwania laktozy ze składu. Ponadto dostępne są liczne preparaty enzymatyczne wspierające rozkładanie omawianego dwucukru.

Do płynów wolnych od laktozy zalicza się m.in. wodę, soki, napoje, czy napary. Unikać powinno się kawy, czy herbaty z dodatkiem zwykłego mleka, czy śmietanki, a także niektórych smoothie, czy koktajli na bazie przetworów mlecznych niepoddanych procesowi usuwania laktozy.

Dzięki dostępności produktów mlecznych bezlaktozowych, preparatów wspierających trawienie, a także dzięki temu, że potencjalne straty substancji odżywczych obecnych w nabiale mogą być zrekompensowane zróżnicowanymi jadłospisami, dieta bez laktozy może być stosowana przez każdego. Dla jej optymalizacji pomocne może być np. częstsze spożywanie jarmużu, maku, czy jaj i mięs, a niekiedy również suplementacja (m.in. wapnia, czy białka).

Wdrożenie w życie diety bez laktozy z reguły nie wymaga stosowania wyszukanych metod diagnostycznych. Warto wykonać testy potwierdzające brak zdolności organizmu to trawienia laktozy, a także ewentualnie testy w kierunku alergii na białka mleka. W kierunku wykrycia ograniczonej tolerancji omawianego dwucukru najczęściej poleca się obserwację swoich objawów, a także wykonanie wodorowego testu oddechowego oraz badania poziomu cukru we krwi 2 godziny po wypiciu płynu bogatego w laktozę. Podwyższony wynik testu oddechowego oraz obniżony wynik poziomu glukozy mogą świadczyć o niewydolności trawiennej w kierunku tego disacharydu.